सत्यको थुप्रोका रुपमा चिनिने ,क्रमबद्ध ज्ञानको भण्डारका रूपमा चिनिने विज्ञानको पठनपाठन नेपाललमा बि .सं.१९९६ सालमा दरबार स्कुलबाट एस .एल. सी.दिने छात्रहरुलाइ प्रदान गरिएको परिक्षाको थप विषयका रूपमा भएको थियो । नेपालमा विज्ञान विषयको पढाईको विधिवत सुरुआत बि .सं. १९७७ देखि त्रि चन्द्र कलेजबाट भएको हो। प्रजातन्त्रको प्राप्ति पछि माध्यमिक विद्यालयको संख्यामा वृद्धि भयो र विज्ञान विषयअनिवार्य हुन गए पनि उपयुक्त जनशक्तिको अभावमा धेरै जसो माध्यमिक विद्यालयमा मानविकी तर्फ स्नातक उपाधी शिक्षकहरुले अध्यापन गराउने प्रथा धेरै बर्ष सम्म रह्यो। यस पश्चात बि .सं . २०२३ मा STEP (science teaching Enrichment programme ) संचालन, बि. सं .२०२५ मा कलेज अफ एजुकेसनमा science Educators programme र science education development centre (SEDEC) अन्तरगत Unesco Bangkok को सहयोगमा बि .सं .२०४५/१०/२-२०४५/१०/१६ सम्म low cost science equipment materials तयार गर्ने National Training cum production workshop संचालन गरिएको थियो ।
विद्यालयमा विज्ञान शिक्षा किन महत्त्वपूर्ण छ?
हामी दिनहु प्रविधि र विज्ञानका उत्पादनहरूले घेरिएका छौं। हाम्रो जीवनको प्रत्येक पक्षलाई असर गर्ने सार्वजनिक नीति निर्णयहरू वैज्ञानिक प्रमाणमा आधारित छन। हाम्रो वरिपरिको, अप्ठ्यारो जटिल प्राकृतिक संसारमा यसले अनन्त वैज्ञानिक अवधारणाको चित्रण गर्दछ। बच्चाहरू बढ्दो प्रविधि र वैज्ञानिक तवरले उन्नत संसारमा हुर्किए पछि उनीहरू सफल हुनको लागि वैज्ञानिक रूपमा साक्षर हुनु आवश्यक छ। विज्ञानले विद्यार्थीहरुमा सिक्ने,सोच्ने,निर्णय गर्ने कुरामा सहयोग पुर्याउछ। नेपालमा खुला विश्वविद्यालय र त्रिभुवन विश्वविद्यालयको खुला तथा दुर शिक्षा केन्द्र लगायतमा अनलाइन कक्षा संचालन गर्नुमा विज्ञान र प्रविधिको ठूलो देन रहेको छ।
विज्ञान विद्यार्थीहरूको दैनिक जीवनमा कसरी सम्मिलित हुन्छ?
विज्ञान जताततै छ। एक विद्यार्थीले विद्यालय जादा प्रयोग गर्ने गाडी लगायत वैज्ञानिक विधिमा आधारित प्रविधिका धेरै उदाहरणहरु छन्। स्कूल बस मेकानिकल ईन्जिनियरिंग र नवीनता सहित विज्ञान र प्रविधिको धेरै क्षेत्रहरुको उत्पादन हो। सडक, बत्ती, फुटपाथ र अन्य पूर्वाधारहरूको प्रणालीहरू सावधानीपूर्वक सिभिल ईन्जिनियरहरू र योजनाकारद्वारा डिजाइन गरिएको छ। विद्यार्थीको हातमा स्मार्टफोन आधुनिक कम्प्युटर इञ्जिनियरिङ्गको एक चमत्कार हो।
विन्डो बाहिर, रूखहरूले सूर्यको किरण भण्डार गरिएको उर्जामा बदल्छ र हामीलाई बाँच्न आवश्यक पर्ने अक्सिजन सिर्जना गर्दछ। चाहे ";प्राकृतिक" वा मानव-व्युत्पन्न, विद्यार्थीको जीवनको प्रत्येक पक्ष विज्ञानले भरिएको हुन्छ । आफ्नै आन्तरिक जीवविज्ञानदेखि लिएर बैठक कोठामा फ्ल्याट स्क्रिन टिभी सम्म।
हाम्रो जीवनमा विज्ञानका विशेष उदाहरणहरू भन्दा बढी महत्त्वपूर्ण कुराहरू भनेको हामी आफ्नो निर्णयहरूमा आउन वैज्ञानिक विचार, विधि र अनुसन्धान प्रयोग गर्ने तरिकाहरू हुन्। यो आवश्यक रूपमा सचेत चीज छैन। मानव समस्याहरूको समाधान गर्न जिज्ञासा वा आवश्यकताबाट उत्पन्न हुन सक्छ। अनुसन्धानको प्रक्रिया हामी कसरी
जवाफहरू फेला पार्दछौं र ती उत्तरहरू सबमिट गर्दछौ। यद्यपि अनुसन्धान र वैज्ञानिक विधि विज्ञान शिक्षा र अभ्यासको अभिन्न अंग हो, हामीले गर्ने प्रत्येक निर्णय यी प्रक्रियाहरूमा आधारित छ।
प्राकृतिक मानवीय जिज्ञासा र आवश्यकताले प्रश्नहरू (समस्या के हो?) निर्माण गर्ने, एक परिकल्पना (मैले कसरी समाधान गर्ने?) निर्माण गर्ने, प्रमाणको साथ यसलाई परीक्षण गर्ने र परिणामको मूल्यांकन गर्ने (के समाधानले काम गरे ?), र विष्यमा आधारित निर्णयहरू लिने निर्णय गर्दछ। त्यो नतिजामा।समस्या समाधानको सहयोगीका रूपमा विज्ञान
आलोचनात्मक सोच र प्रमाणहरूको प्रयोग गरेर समाधानहरू सिर्जना गर्ने र निर्णयहरू लिने। समस्या समाधान र आलोचनात्मक सोच विद्यार्थीहरू स्कूलमा सिक्ने दुई सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण सिपहरू हुन्। तिनीहरू राम्रो निर्णय लिनको लागि आवश्यक छन् जुन स्कूलको बखत र पछिको उपलब्धी र सफलतामा पुग्दछ।
यद्यपि तिनीहरू लगभग समानार्थी भए पनि स्कूलमा वैज्ञानिक अनुसन्धान सधैं समस्या समाधान रआलोचनात्मक सोचमा जोडिएको हुँदैन। प्रक्रिया विद्यार्थीहरूले सिर्जना गर्दा, कार्यान्वयन, मूल्यांकन र प्रयोगको नतिजा संचार गर्दा सिक्ने उनीहरूले स्कूलमा सामना गर्ने कुनै पनि चुनौतीमा लागू गर्न सकिन्छ, एक प्रेरणादायक निबन्धमा एक बिन्दु साबित गर्न देखि लिएर डार्करूममा फोटो विकास गर्न। यस तरीकाले, विज्ञान विद्यार्थीहरूकोअध्ययन गर्ने सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण विषय मध्ये एक हो, किनकि यसले उनीहरूलाई प्रत्येक विषयमा आवश्यकपर्ने आलोचनात्मक सोच क्षमता प्रदान गर्दछ।
प्रारम्भिक शिक्षामा विज्ञानको महत्त्व
सरकारी दिशानिर्देशहरू र परीक्षणहरू प्रायः मध्य र उच्च विद्यालय-स्तर STEM (विज्ञान, प्रविधि, इन्जीनियरिंग र गणित) शिक्षामा केन्द्रित छन्। यद्यपि धेरै शिक्षाविद्हरूको भनाइमा विज्ञान शिक्षा शुरू हुनै पर्छ। विज्ञान शिक्षाले युवा सिकारुहरूलाई समस्या समाधान गर्ने सिप मात्र सिकाउँदैन जसले उनीहरूको स्कूल भरी उनीहरूलाई मद्दत गर्दछ, यसले तिनीहरूलाई सुरुदेखि नै विज्ञानमा संलग्न गराउँछ। बच्चाहरूले सामान्यतया स्कूल सुरु गरेको केही समयपछि नै विज्ञानको बारेमा आधारभूत राय बनाउँदछन्। यदि यो नकारात्मक धारणा हो भने, ती विद्यार्थीहरू ठूलो हुँदै गएपछि विज्ञानमा संलग्न गर्न गाह्रो हुन सक्छ। रमाईलो सामग्री र अनुभवको साथ युवा विद्यार्थीहरूलाई संलग्न गराउनको लागि स्कूल भरमा विज्ञान सिक्न र तिनीहरूको पछि लाग्न प्रेरित गर्दछ।
अन्त्यमा,
भनिन्छ , Morning show the days ,आजका बालबालिकाहरु भोलि राष्ट्र हाक्ने जिम्मेवार व्यक्ति हुन त्यसैले विज्ञानले प्राविधिक साक्षरताको शिक्षण, आलोचनात्मक सोच र विज्ञान शिक्षाको माध्यमबाट समस्या समाधान विद्यार्थीलाई स्कूल र बाहिर सफल हुनको लागि आवश्यक सिप र ज्ञान प्रदान गर्दछ। नेपालमा यसको प्रयोग सूचना प्रविधिको क्षेत्रमा भएको पाइन्छ (जस्तैः EMIS, Personal Information Management System, TPIS,PPIS र PMIS) त्यसैले बालबालिकालाई विज्ञान प्रतिको सकारात्मकधारणा दिन सकेको खण्डमा अवश्य पनि रास्ट्रको विकास हुन गइ अन्तर्राष्ट्रिय जगतमा प्रतिस्पर्धा गर्न सक्ने जनशक्ति उत्पादन गर्न सकिन्छ ।
( स्रोत :- गोपिनाथ शर्मा ,नेपालमा शिक्षाको इतिहास भाग २-पण्डित सी .एन . ,विज्ञान शिक्षण विधि )
