विपद्सँग सम्वन्धित विषयमा विद्यार्थी, शिक्षक र कर्मचारीहरूको सुरक्षा र कल्याण सुनिश्चित गर्न विद्यालयहरूमा पूर्व–विपद् गतिविधिहरू महत्त्वपूर्ण हुन्छन् । नेपालमा विसं. २०७२ बैशाख १२ को भूकम्प पश्चात विद्यालय सुधार योजनामा समेत यो विषयलाई प्रमुख अंगका रूपमा राखिएको छ । विपद् व्यवस्थापनका विषयमा विद्यालयहरूमा प्रकोप पूर्व गतिविधिहरूमा लिनु पर्ने केही महत्वपूर्ण कदमहरूलाई संक्षेपमा यहाँ चर्चा गरिएको छ ।
आपतकालीन योजना तयार गर्ने
विद्यालय व्यवस्थापन समिति, शिक्षक अभिभावक संघ, शिक्षक कर्मचारी, विद्यार्थीहरू, विद्यालयमा गठित विपद् व्यवस्थापन क्लव, जनप्रतिनिधिहरू, स्थानीय अधिकारीहरू, आपतकालीन व्यवस्थापन एजेन्सीहरू, अभिभावकहरू र सम्बन्धित सरोकारवालाहरूसँगको सहकार्यमा व्यापक आपतकालीन समयका लागि योजना तर्जुमा र सो सँग सम्वन्धित कार्यक्रम निर्माण गर्न आवश्यक हुन्छ । यस योजनाले भूकम्प, बाढी, पहिरो, विविध प्रकारका महामारी, आँधी, हुरी, शितलहर, जस्ता प्राकृतिक प्रकोपहरू र मानव निर्मित प्रकोपहरूसहित विभिन्न प्रकारका प्रकोपहरूको लागि योजनाको परिपक्व रूपरेखा तयार गर्नुपर्छ ।
जोखिम मूल्याङ्कनका कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने
विद्यालय परिसर भित्र सम्भावित खतराहरू र कमजोरीहरू पहिचान गर्न अपरिहार्य हुन्छ । मूल्याङ्कनले स्थान, भवन संरचना, अवस्थित सुरक्षा उपायहरू, र विद्यार्थी संख्या, उपलव्ध स्थान जस्ता कारकहरूलाई विचार गर्नुपर्छ । यो सूचना तथा जानकारीले आवश्यक कार्यहरू र तयारी प्रयासहरूलाई प्राथमिकता दिन मद्दत गर्दछ ।
शिक्षा र तालिम दिने
सरोकारवाला र सम्वद्ध पक्षहरू तथा शिक्षक, कर्मचारी, समितिका सदस्यहरूलाई आपतकालीन समयमा देखाउनु पर्ने तत्परता तथा प्रक्रिया र प्रोटोकलहरूसँग परिचित गराउन नियमित प्रशिक्षण सत्रहरू र कार्यशालाहरू संचालन गर्न आवश्क हुन्छ । तालिमले समाधानका योजना, प्राथमिक उपचार, विविध औजार र उपकरणको प्रयोग, र प्रकोपको समयमा आवश्यक अन्य कुनै पनि सान्दर्भिक सीपहरू प्रदान गर्दछ । शिक्षक र कर्मचारीहरूलाई पनि विद्यार्थीहरूमा सङ्कटका लक्षणहरू पहिचान गर्न र उपयुक्त सहयोग उपलब्ध गराउन तालिम दिनुपर्छ।
आपतकालीन अभ्यासहरू सञ्चालन गर्ने
सहयोगका लागि नियमित आपतकालीन अभ्यासहरू गर्न गराउन आवश्यक छ । आपत, विपद र संकटको समयमा सबैले आफ्नो भूमिका र जिम्मेवारीहरू बुझेको भएमा सहायता सहज हुन्छ । दायित्व, जिम्मेवारी र भूमिका सवैले स्पष्ट रूपमा वुझे नबुझेको सुनिश्चित गरी नबुझेको वा थाहा नभएको विषयमा जानकारी दिनु अनिवार्य शर्त हुन्छ । आगलागीको समयमा गरिने कृयाकलापको अभ्यास, भूकम्प अभ्यास, र लकडाउन अभ्यास जस्ता विभिन्न परिदृश्यहरूको लागि अभ्यासहरू सञ्चालन गर्न सकिन्छ । यस्ता अभ्यास सत्रहरूले शिक्षक, विद्यार्थी र कर्मचारीहरूलाई जस्तो सुकै परिस्थितिमा तम्तयार पार्न मद्दत गर्छ ।
सञ्चार प्रोटोकलहरू स्थापना गर्ने
आपतकालिन समयमा सूचनाको समयमै प्रसार सुनिश्चित गर्न प्रभावकारी सञ्चार प्रोटोकलहरू विकास गर्नुपर्दछ । स्थानीय आपतकालीन सेवाहरू, अभिभावकहरू र अभिभावकहरूसँग सञ्चार च्यानलहरू स्थापना गर्नुपर्छ । फोन प्रणाली, इमेल, सन्देशहरू, र फेसबुक लगायतका विविध सामाजिक सञ्जाल जस्ता विविध प्लेटफर्महरू सहित सञ्चारका बहुविधाका विविध माध्यमहरू उपलब्ध गरी गराई सुनिश्चितता गर्नु पर्दछ ।
आपतकालीन सामग्री र किटहरूको व्यवस्था
प्राथमिक उपचार आपूर्ति, खाना, पानी, कम्बल, फ्ल्यासलाइट, ब्याट्री, टर्च, पोर्टेबल रेडियो जस्ता आवश्यक वस्तुहरू सहित आपतकालीन आपूर्ति किटहरू विद्यालयमा तयारी अवस्थामा राख्नु जरूरीछ । यस्ता सामग्रीहरू तथा अन्य आवश्यक किटहरू सजिलै पहुँचयोग्य छन् छैनन्, नियमित रूपमा चेक जाँच गरि आवश्यकता अनुसार अद्यावधिक गर्न आवश्यक छ ।
स्थानीय अधिकारीहरूसँग सहकार्य गर्नेः
विकेन्द्रीकरण र स्थानीय सरकारको भुमिका वढेको अवस्थालाई मध्यनजर गर्नु समयको माग हो । स्थानीय आपतकालीन व्यवस्थापन एजेन्सीहरू, अग्नि विभागहरू, सेना,प्रहरी, स्काउट, रेडक्रस, युवा क्लव जस्ता विविध निकायहरूसँग बलियो सम्वन्ध स्थापना गर्नु पर्दछ । यस्ता निकायहरूलाई योजना तर्जुमा प्रक्रियामा संलग्न गरेमा पछि आवश्यक समयमा परिचालन र सहाहता प्राप्त गर्न सहज हुन्छ । योजना निर्माणमा तिनीहरूको इनपुट र मार्गदर्शन प्राप्त गर्ने र योजनामा समावेश गर्न आवश्यक छ । यस्ता निकाय तथा व्यक्तिहरूले आपतकालिन समयमा बहुमूल्य स्रोतहरू, विशेषज्ञता, र सहायता प्रदान गर्न सक्छन् ।
अभिभावकहरूलाई संलग्न गर्ने
स्कूलको आपतकालीन योजना र प्रक्रियाहरूको बारेमा विद्यार्थीका परिवारका सदस्य तथा अभिभावकहरूलाई शिक्षित गर्नु आवश्यक हुन्छ । उहाँहरूलाई आवश्यक ज्ञान प्रदान गर्न र पारिवारिक आपतकालीन योजनाहरू निर्माण गर्न प्रोत्साहित गर्न भेला वैठक तथा छलफल कार्यक्रम तथा सूचना सत्र वा कार्यशालाहरू सञ्चालन गर्नु आवश्यक छ । अभिभावकहरूलाई कुनै पनि आपतकालीन अवस्थामा अद्यावधिक अवस्थाबारे जानकारी गराउनका लागि सञ्चारको माध्यम तथा लाइनहरू सृजना गर्न आवश्यक छ ।
पृष्ठपोषण लिने, समीक्षा र सुधार गर्ने
अभ्यासबाट सिकेका पाठहरू,अभिभावक, जनप्रतिनिधी, शिक्षक कर्मचारी र विद्यार्थीहरूबाट प्राप्त प्रतिक्रिया, र स्थानीय आपतकालीन निकायहरूसँग नियमित रूपमा समीक्षा र पृष्ठपोषण लिई आवश्यक सुधार गर्न आवश्यक छ । यसको प्रभावकारीता सुनिश्चित गर्न विद्यालयले तयारी गरी प्रयासहरूको निरन्तर मूल्याङ्कन र सुधार गर्नु पर्दछ ।
अन्तमा,
विद्यालय सुधार योजना निर्माणमा विपद् व्यवस्थापको पात्रो लाई समेटेर सचेतना कार्यक्रम चलाउने कार्ययोजना समावेश गर्न आवश्यक छ । सम्भावित प्रकोपहरूको स्वरूप तथा प्रकारको आधारमा विशिष्ट पूर्व–प्रकोप गतिविधिहरू हुन सक्छन्। यसलाई पूर्व तयारी गर्न जरूरीछ । विद्यालय समुदायमा सबैको सुरक्षा सुनिश्चित गर्न स्थानीय तहको सरकार, सम्वन्धित निकाय र अधिकारीहरूसँग परामर्श गर्न र दिशानिर्देशन, सल्लाह, सुझाव तथा सिफारिसहरूको अक्षरशः पालना गर्न आवश्यक छ ।
