हाम्रो दैनिक जीवनमा विभिन्न समस्या देखिन्छन्—कहिले कक्षा कोठामा विद्यार्थीले बुझ्न गाह्रो मान्छन्, कहिले अस्पतालमा सेवा प्रभावकारी हुँदैन, त कहिले कार्यालयमा काम कुशलतापूर्वक अगाडि बढ्दैन। यस्ता समस्या समाधान गर्न प्रयोग हुने सरल तर प्रभावकारी उपाय हो—कार्यमूलक अनुसन्धान।
कार्यमूलक अनुसन्धान भनेको के हो?
सरल भाषामा भन्ने हो भने, कार्यमूलक अनुसन्धान भनेको आफैंले भोगिरहेको व्यावहारिक समस्यालाई पहिचान गरी त्यसको समाधान खोज्ने र सुधार गर्ने प्रक्रिया हो। यो अनुसन्धान केवल सिद्धान्तमा सीमित हुँदैन, बरु व्यवहारमा प्रयोग गरेर यसको प्रभाव पनि परीक्षण गरिन्छ। अनुसन्धानकर्ता आफैं यस प्रक्रियामा सक्रिय सहभागी हुन्छन्।
कार्यमूलक अनुसन्धानको प्रक्रिया एक चक्रमा आधारित हुन्छ, जसलाई PAOR चक्र भनिन्छ:
P (Planning) – समस्या पहिचान गरेर समाधानको योजना बनाउने
A (Action) – योजना व्यवहारमा लागू गर्ने
O (Observation) – कार्यान्वयनको क्रममा प्राप्त अनुभव र नतिजा अवलोकन गर्ने
R (Reflection) – प्राप्त नतिजामाथि प्रतिबिम्ब गरेर पुनः सुधारको योजना बनाउने
यो चक्र निरन्तर चलिरहन्छ जबसम्म समस्याको समाधान पूर्ण रूपमा नहुने गर्छ।
कसले गर्छ कार्यमूलक अनुसन्धान?
- कार्यमूलक अनुसन्धान विभिन्न पेशामा संलग्न व्यक्तिहरूले गर्न सक्छन्:
- शिक्षकहरू: कक्षामा विद्यार्थीको सिकाइ सुधार गर्न
- स्वास्थ्यकर्मीहरू: सेवा प्रवाह प्रभावकारी बनाउन
- व्यवस्थापकहरू: कार्यपद्धति सुधार्न
- सामाजिक कार्यकर्ताहरू: समुदायमा परिवर्तन ल्याउन
- नीति निर्माता: नीति निर्माण र कार्यान्वयनमा सुधार गर्न
कार्यमूलक अनुसन्धानका चरणहरू
PAOR चक्रमा आधारित चरणहरू यस्ता छन्:
1. समस्या पहिचान (Planning): आफूले भोगिरहेको समस्या स्पष्ट रूपमा चिनिन्छ।
2. तथ्य संकलन र विश्लेषण (Planning): समस्याको कारण बुझ्न आवश्यक जानकारी सङ्कलन र विश्लेषण गरिन्छ।
3. कार्ययोजना निर्माण (Planning): समाधानका लागि विस्तृत योजना बनाइन्छ।
4. कार्ययोजना कार्यान्वयन (Action): योजना व्यवहारमा लागू गरिन्छ।
5. अवलोकन (Observation): कार्यान्वयनको क्रममा नतिजा, व्यवहार, प्रतिक्रिया आदि अवलोकन गरिन्छ।
6. प्रतिबिम्बन र पुनर्योजना (Reflection): प्राप्त नतिजाको समीक्षा गरिन्छ, के भयो, के भएन भनेर विश्लेषण गरिन्छ र पुनः योजना तयार गरिन्छ।
कार्यमूलक अनुसन्धानका विशेषता
- सहभागितामूलक: सरोकारवालाहरूको सहकार्यमा आधारित हुन्छ।
- चक्रीय प्रक्रिया (PAOR चक्र): निरन्तर सुधार र परिमार्जनको चक्रमा आधारित हुन्छ।
- व्यावहारिक उन्मुख: व्यवहारमा प्रयोग गर्न मिल्ने समाधानमा केन्द्रित हुन्छ।
- लचिलो: परिस्थिति अनुसार योजना र कार्यान्वयन परिमार्जन गर्न सकिन्छ।
- तुरुन्त प्रयोगयोग्य: अनुसन्धान पछि प्राप्त उपाय तुरुन्त व्यवहारमा लागू गर्न सकिन्छ।
कार्यमूलक अनुसन्धान किन आवश्यक छ?
- व्यावहारिक समस्या समाधान: वास्तविक जीवनका समस्या समाधानमा मद्दत गर्छ।
- पेशागत विकास: अनुसन्धानकर्ताको ज्ञान, सीप र क्षमता विकासमा टेवा दिन्छ।
- सिद्धान्त र व्यवहारको समन्वय: व्यवहार र सिद्धान्तलाई जोड्छ।
- संस्थागत सुधार: नीति, प्रक्रिया र व्यवस्थापन सुधार्न योगदान गर्छ।
- सहभागितामूलक नेतृत्व विकास: सरोकारवालाको सक्रिय सहभागिता सुनिश्चित गर्छ।
निष्कर्ष
कार्यमूलक अनुसन्धान भनेको आफैंले भोगिरहेको समस्या आफैंले पहिचान गरी समाधान खोज्ने प्रक्रिया हो। यो अनुसन्धान PAOR चक्रमा आधारित हुन्छ, जसले निरन्तर सुधार र व्यवहारमा आधारित समाधानमा जोड दिन्छ। शिक्षक, स्वास्थ्यकर्मी, व्यवस्थापक—जोसुकैले पनि यो प्रक्रिया अपनाई आफ्नो कार्यक्षेत्रमा सुधार ल्याउन सक्छन्। त्यसैले, समस्या देख्दा गुनासो गर्नुभन्दा समाधान खोज्दै अगाडि बढ्नु कार्यमूलक अनुसन्धानको सही प्रयोग हुनेछ।
- भगीरथ लाबड माध्यमिक तृतीय बान्निचौर माबी बझाङ
