व्यक्तिहरूप्रति तिनीहरूको लिङ्गको आधारमा हुने असमान व्यवहार वा प्रतिकूल व्यवहारलाई लैङ्गिक भेदभाव भनिन्छ । लिंगको आधारमा भन्नाले सामान्यतया महिला र केटीहरूलाई लक्षित गरी उनीहरुलाई प्रतिकुल वा कम अनुकूल व्यवहार गर्ने विषय लैगिक विभेद हो भन्ने मान्यता हाममा छ ।
महिला भएकै कारणले अवसर, अधिकार दिन नचाहने वा नदिने चलन विद्यमान छ । नेपालको परिवेशमा शिक्षा, रोजगारी, स्वास्थ्य सेवा, राजनीति र सामाजिक अन्तरक्रिया लगायत जीवनका विभिन्न क्षेत्रमा लैङ्गिक भेदभाव हुन सक्छ ।
लैङ्गिक भेदभावका उदाहरणहरूः
रोजगारीः
तलब असमानता, पदोन्नतिको लागि असमान अवसरहरू, गिलास छत प्रभाव, र काम पृथकीकरण, जहाँ निश्चित पेशाहरूमा एक लिङ्गको प्रभुत्व छ ।
शिक्षाः
शैक्षिक अवसरहरू अस्वीकार गर्ने वा लैङ्गिक आधारमा शिक्षामा सीमित पहुँच, स्टिरियोटाइपिङ विषयहरूलाई “पुरुष“ वा “स्त्री“, र केटीहरूको शिक्षाको लागि स्रोतहरूको अभाव ।
हिंसाः
घरेलु हिंसा, यौन दुर्व्यवहार, उत्पीडन, र मानव बेचबिखन सहित लैङ्गिक–आधारित हिंसा, जसले महिला र केटीहरूलाई असमान असर गर्छ ।
सामाजिक र सांस्कृतिक मापदण्डहरूः
लैङ्गिक विभेदले व्यक्तित्व विकासमा वाधा पुराउँदछ । सामाजिक विकासमा आधुनिकता वा सुधार भन्दा परम्परागत भूमिकाहरूलाई सुदृढ पार्छ र व्यक्तिहरूको छनोटलाई तथा व्यक्तिका अधिकारलाई सीमित गर्दछ, जस्तै महिलाहरू हेरचाह गर्ने वा पुरुषहरू कमाउनेहरू हुनुपर्छ भन्ने कुरामा विश्वास बढाउँछ ।
कानुनी भेदभावः
लिङ्गको आधारमा व्यक्तिहरू विरुद्ध भेदभाव गर्ने कानुनहरू, जस्तै सम्पत्ति प्राप्त गर्न, केही खेलहरूमा भाग लिन वा स्वतन्त्र निर्णयहरू गर्ने महिलाहरूको अधिकारमा प्रतिबन्धहरू।
बोलिमा भेदभावः
लिङ्गको आधारमा मानिसका बोली वचन र व्यवहारहरु फरक फरक रहेका हुन्छन् । बोल्दा महिला वा छोरीमान्छेलाई कम प्राथमिकता दिएर वा हेपेर बोल्ने गरिन्छ । ढिलै होस् छोरै होस् जस्ता भनाइ तथा उखान टुक्काहरु पनि यसका उदाहरण हो । तेस्तै छोरी मान्छेलाई हेपेर तीनवटा गोरु हल पक्का, दुइवटा श्रीमती हल पक्का जस्ता भनाइ सहजै समाजमा बोलेको सुनिन्छ ।
सारांशः
लैङ्गिक भेदभाव मानव अधिकारको उल्लङ्घन हो । यसले व्यक्तिहरूलाई उनीहरूको पूर्ण क्षमतामा पुग्नबाट रोक्छ । यसले असमानता बढाउनृ मात्र नभइ असमानतालाई स्थायी र दीगो बनाउँछ । लैङ्गिक विभेद र विदखण्डनलाई बलियो र मजबुत बनाउँछ, । यसले सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक, सास्कृतिक र सभ्यताको प्रगतिमा बाधा पु¥याउँछ । लैङ्गिक भेदभाव विरुद्ध लड्ने प्रयासहरू लैङ्गिक समानतालाई बढावा दिन, गतलत परम्परालाई चुनौती दिन र सबै व्यक्तिहरूको लागि समान अधिकार र अवसरहरू सुनिश्चित गर्न सामुहिक प्रयास आवश्यक छ ।
